TARİHÇE

İspir’in bulunduğu Çoruh boylarının tarih çağı M.Ö IX.yüzyıl sonlarında başlamaktadır. .M.Ö 680 yıllarında Saka Türkleri Kafkas Dağlarını aşarak Anadolu’da görülmeye başlar. M:Ö.665 yıllarında Saka Türklerinden Saperler Çoruh boylarına yerleşir .Malatyalı tarihçi Anabasis bu bölgedeki kabileden İspiritis diye bahsetmektedir.M.Ö.519 yılında Pers İmparatoru I.Daryus zamanında Saperler Pers hakimiyeti altına; M.Ö.140 yıllarında Sakaların Pam oymağından çıkan Küçük Arsaklılar Devleti’nin eline geçer. Romalıların Anadolu ve Suriye’yi fethe çalıştığı sıralarda İspir bölgesi Arsaklılar ve Romalılar arasında el değiştirir. M.S.665 yıllarında İslam Araplar Erzurum bölgesini alınca İspir 300 yıl boyunca Arapların idaresinde kalır. (Emeviler,Abbasiler) X. yüzyılında Abbasilerin zayıf düşmesinden istifade eden Bizanslılar bölgeyi hakimiyetleri altına 1049 yıllarında Büyük Selçuklu komutanlarından İbrahim Yınal Hasankale Savaşından sonra İspir bölgesini ele geçirir. Ancak bölge tam anlamıyla Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlanamaz. 1071Malazgirt Savaşı’ndan sonra İspir ve çevresi tamamen Müslüman Türklerin eline geçer. Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra çeşitli devletlerin himayesi altında kalan İspir bölgesi 1401-1502 yılları arasında Akkoyunlular’ın himayesinde kalır.Nihayet Eylül 1514 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına Birinci Dünya Savaşı döneminde İspir ve çevresi 1916 –1918 yılları arasında Rus işgali ve Ermeni mezalimine uğramış;25 Şubat 1918’de Kazim Karabekir Paşa komutanlığında 1.Kafkas Kolordusuna bağlı birliklerce vatan topraklarına katılır.

İSPİRİN DÜŞMAN İŞGALİNDEN KURTULUŞU

Birinci Dünya Savaşı devam ederken bir çok olumsuzlukla baş göstermekteydi ki bunlardan Doğu Anadolu ve Osmanlı İmparatorluğu için çok büyük önem arz eden Enver Paşa komutasındaki iki kolordumuzun Sarıkamış taarruzunda Allahuekber Dağlarında donarak mahvolması, beklenen müdafaanın yapılmasına imkân vermedi. Esasen Osmanlı Devleti Birinci Dünya Harbine hazırlıksız girmişti. Bu sebeple ordularımız düşman karşısında çekil­mek zorunda kaldı. 1915 senesi Ocak ayında Halit Bey (sonradan Paşa), Kafkas Kolordusuna bağlı iyi vatanperver bir Türk kumandanıdır. Düşmanın ilerleyişi karşısında bir şey yapmak istiyordu. İspirin erkan ve eşrafı ile konuşan Halit Bey, 1915 senesi Ocak Ayının son haftasında Ispirlilerden de aldığı kuvvetlerle Devedağındaki Rus kuvvetleri ile kanlı bir boğuşmaya girdi. Rus kuvveti, Ödük Yaylasına kadar geri çekildi. Bu sırada Halit Bey Erzurumun Ruslar tarafından işgal edildiği haberini aldı. Bu haberi büyük bir teessürle, elemle alan Halit Bey, halkı daha fazla perişan etmemeyi düşünerek geri çekmeyi uygun buldu. Halkın da muhacir olarak hiç değilse hayatlarını olsun kurtarmalarını bildirdi. Halk, giden kumandan ve askerlerini yaşlı gözlerle uğurladı. 1915 senesi Şubat ayında Rus askerleri İspire girdi. Geri çekilirken kahraman Halit Bey, inatçı mukavemeti düşmana kayıplar verdirdi. Üç yıldan fazla bir zaman, acı ve karanlık esaret yıllarından sonra Komünist ihtilali başlayınca Rus askerleri İspirden de çekilmeye başladı. Ruslardan boşalan yeri Ermeniler almak kararında idi. Sırakonaklardaki Ermeniler bunun hazırlığı içindeydi. İspir erkanının hazırlıklı olması sayesinde yiğit İspirli hemşerilerimizin şüpheli şahıslar üzerinde buldukları vesikalarda: Taşnak çetelerinin başkumandanı Antrenik Paşanın Bayburt katliamının tamamlanmakta olduğunu ve sıranın İspire geldiğini bildiren Ermeni niyeti anlaşılınca, İspir Müftüsünün başkanlığındaki İspir Kurtuluş Cemiyeti’nin gayretiyle Sırakonaklar, Bay­burt ve Erzurumdaki Ermenilerin İspirde katliam yapmalarına mani olmak için halk silahlı mücadeleye sevkedildi. Sırakonaklarda bulunan yerli ve silâhlı Ermenileri de milislerimiz çevirerek tecavüzlerine mani oldu. Bayburt Ermenileri bir defa da Yanıkköprü Boğazını yarıladıysa da öncüleri ile yapılan çarpışmadan sonra düşman ilerlemekten vazgeçti. Erzurumdan İspire, Karakaya Boğazından girmek isteyen Ermenilerle milis kuvvetlerimiz kanlı muharebeler yapmışlar ve Ermenileri bu boğazdan içeri sokmuşlardır. Ermenilerin esas maksadı Sırakonaklardaki Ermenileri kurtarmak ve İspir halkını katletmekti. Fakat düşman bu emelinde muvaffak olamamıştır. Bu sırada 25 Şubat 1918 tarihinde Türk Ordusunun İspire geleceği müjdesi verildi. O günün sabahı, Yüzbaşı Ziya Bey’in başında bulunduğu süvari müfrezesi İspire geldi. İspir, 25 Şubat 1918 tarihinde vatan topraklarına katıldı. Ziya Bey 26 Şubatta Çamlıkaya’ya ve 27 Şubatta Sırakonaklara vardı. Ermenilerin Türk Ordusu önünde kaçtığını Bayburtun ve Erzurumun kurtuluşu ile gören ve artık tehlikenin kalmadığını anlayan kahraman İspir halkı, Sırakonaklardaki Ermenileri esir etmek için taarruza başladı. Yapılan çarpışmadan sonra Ermeniler Yukarı Karakale Kalesi’ne sığındılar. Bu kale emniyetli ve sağlam yapılışlı idi. Durumu tetkik eden Yüzbaşı Bey alay kumandanı Atıf Beyden acele iki top göndermesini rica etti. Yüzbaşı Ziya Bey,7 Mart 1918 günü kaleye top atışı ile taarruza geçilmesi emrini verdi. Açılan gediklerden içeri kuvvetlerimiz kaleye girdi. Fakat milis kuvvetlerimizden büyük sayıda şehit olmasından başka Yüzbaşı Ziya Bey ve beş askerimiz de şehit olmuştur. Az imkanlarla çok iş başarılarak işgalciler memleketimizden kovulur. (Ruhları Şad Olsun)

                 EKONOMİK DURUM
TARIM VE HAYVANCILIK:
             Yukarı Çoruh Bölümü ile, Çoruh Vadisi boyunca yer yer rastlayan kısmi düzlükler haricinde arazi bulunmamaktadır.Coğrafi yapının bu şekilde oluşu bölgede daha ziyade hayvancılığın ön plana çıkmasından etkili olmuştur.İlçede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır.Son yıllarda küçükbaş hayvancılıkta gerileme,büyükbaş hayvancılık da ise gelişme gözlenmektedir.
                Ekime ve dikime müsait toprakların azlığı ziraatın gelişimini engellemektedir.Bölgede az da olsa hububat,bağ-bahçe,sebzecilik yapılmaktadır.Son yıllarda ilçede seracılık başlamış ve gelişme eğilimi göstermektedir.
İlçede yer yer raslanan ormanlık olan olmasına rağmen ilçe ekonomisine önemli bir katkıda bulunduğu söylenemez.
SANAYİ VE TİCARET:
                  İlçede hiçbir sanayi kuruluşu yoktur.Esnaf ve sanatkarların satmış oldukları hazır ürünler ile az da olsa ilçede üretilen bal,kuru fasulye,dut,ceviz,pestil,pekmez vs. ürünler çevre il ve ilçelere satılmaktadır.
DİĞER GELİR KAYNAKLARI:
                 Tarıma elverişli alanların dar ve az olması nedeniyle bölge halkı iş bulmak amacıyla gurbet işçiliğine çıkmaktadır.Son yıllarda seracılık ve özellikle arıcılıktan ilçe ekonomisine girdi sağlanmaktadır.İlçede birkaç yerde suni balıkçılık yapılmaktadır.(Alabalık)

                İlçemiz ve yöresi yeraltı zenginlik kaynakları bakımından işletilmeyi bekleyen Kömür, Bakır ve Altın maden yataklarının bulunduğu ve bu maden yataklarının işletilmesiyle ülke ekonomisine kazandırılacağı açıktır.

İSTİHDAM VE İŞSİZLİK:
                 İlçede istihdamı sağlayacak,işsizliği önleyecek herhangi bir imkan bulunmamaktadır.Bu nedenle de genç kesim genellikle gurbette iş aramaktadır.(Türkiye’nin büyük şehirleri ve yurt dışında)

İSPİR KALESİ VE CAMİİ

İspirin girişinde bir tepenin üzerinde kurulmuş olan kale ve Kale Camiinin Saltuklular tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.

MELİK HALİL GAZİ CAMİİ

4.80 x4.80 ölçülerinde küçük bir camiidir.H.814 yıllarında Zaviye olarak Derviş Melik Halil tarafından yaptırılmıştır.

KANUNİ SULTAN SÜLEYMANIN KİTABESİ

İspir Kaza merkezinde 51 x69 ebadında "Bu binanın yapılması 936 yıllarında Süleyman Han zamanında vaki oldu" ibaresi yazılıdır.

YAZICIZADE ÇEŞMESİ

Çeşme çarşı içindeydi.Belediye tarfından yıkılıp tahrip edilen çeşmenin kitabesi Çamlıca Mahallesinin girişinde bir çeşmenin üzerine koyulmuştur.

TUĞRULŞAH CAMİİ

İlçe Merkezinde bulunan Selçuklu eseri bu camii Tuğrul Şah adına İspirde oturan Atabey Erdem Şah tarafından yaptırılmıştır.

AKKOYUNLU HARABELERİ (VİRANŞEHİR)

Yağlı Köyüne ait yayla ve çevresinde koç heykeller ve koç kabartmaları mevcuttur.Başka kalıntılarda vardır.Gezilip görülmeye ve inceleme yapmaya gerek olan kalıntılar mevcuttur.

AKKOYUNLU HARABELERİ

Koçun Boğazının üst kısmında ve Koç Yaylasında mevcut koç heykelleri ve koç kabartma resimli mezar taşları mevcuttur.Hala özelliklerini muhafaza edenleri vardır.

NUMANPAŞA KÖYÜ KALINTILARI

Numan Paşa Köyü uzun zaman Sancak Merkezliği yapmıştır.Bu köyden Girit Kahramanlarından Darbuna Bekir Paşa,Darbunezade Numan Ağa, Ömer Paşalara ait konak,köprü,medrese gibi izler varlığını krumaktadır.

ZARBUNA BEKİR PAŞANIN MEZARI

Bahçeli Köyünün Çoruh Nehri kenarında,Osmanlı mimarisi dört ayaklı tek kubbeden oluşan kümbet içinde bulunmaktadır.(Bir rivayete göre Ankara Mutassarrıfı Ömer Paşaya aittir.)

ELMALI MAĞARASI

Madenköprübaşı Elmalı Mahalesinin bir kilometre doğusunda kayaların koynunda bir mağaradır.Sarkıt ve dikitlerden ve bir kaç bölümden oluşan Damlataş mağarası gezilip görülmeye değer bir doğa harikasıdır.

KARAKALEDEKİ SU ÇANAĞI

Karakale Kalesinin içinde çapı bir metre,derinliği iki metreye yakın içi su dolu bir çanaktır.

PETEKLİ MANASTIRI

Petekli Köyü ile Çoruh arasında bulunan manastırın hala bazı kalıntıları mevcuttur.

KÖPRÜKÖY KİLİSE KALINTILARI

Köprüköy ile Cankurtaran Köyü arasında bulunan temelleri belli olan bir kilise ve kalıntılar vardır.

NERONUN TEKNESİ

İspir-Gaziler Mahallesinin iki kilometre kuzeyinde bulunan kalıntılar ve içi oyuk bir çanak vardır.Rivayet göre papazlar çocuklarını bu çanakta vaftiz ederlermiş.

KALE DERESİ

İspir-Çamlıca Mahallesinin hemen üst kısmında bulunan ve bugünkü ismi ilede Kalederesi olarak anılan yıkıntılar mevcuttur.

SALTUKLU MEZARLARI

İspirin güneyinde İspir-Çamlıca Mahallesi yolu üzerinde bulunan Saltuklular ait mimari özellikleri olan mezarlar mevcuttur.

DEMİRKAYA KÖYÜ KALINTILARI

Demirkaya Köyünün doğusunda köyde üç kilometre uzaklıkta tamamen kaybolmuş durumda kalıntılar mevcuttur.

SAKA BABA

İspir Kalesinin kuzey batısında bulunan dağın güney kısmında burda şehit bir yatırdan bu ismi almaktadır.Yatıra ait tahrip edilmiş mezar taşları ve kalıntılar hala mevcuttur.

SANDIK KALESİ

Şehir Deresinin üst kısmında bulunan küçük bir mescit ve erzak depolarının özelliklerini koruduğu kalıntılar hala mevcuttur.

KARAKALE KALESİ

Karakale Köyünün üstüdedir.Ortaçağda karakol kalesi olarak yaptırılmış,kısmen ayakta durmaktadır.

FISIRİK KALE

İspire 30 km uzaklıkta Araköy Köyünün bulunduğu mevkide,sarp kayalrın üzerine kurulmuş kireçli harç ve kesme taşlarla yapılmış bir kaledir.

MADEN KALESİ (PEHLİVAN KALESİ)

İspir-Erzurum karayolu üzerinde Orçağa ait bir kaledir.Kalıntıları günümüze kadar gelmiştir.

CANKURTARAN KALESİ

Karahan sırtlarında yer alan bu kale Karakol olarak yaptırılmış olduğu sanılmaktadır.Bizanslılar tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.Kalıntıları hala mavcuttur..

KARAHAN HARABELERİ

Karahan Köyünün hemen yanında eski bir saray veya şato kalıntısı mevcuttur.Bizanslı dönemine ait olduğu sanılmaktadır

SIRAKONAKLAR DER AĞZI MAĞARASI

Sırakonaklar Dere Ağzının karşısında Çoruh Nehrinin kuzey yamaçlarındanehirden 100 metre yükseklikte bir mağaradır.Mağaranın içi sütunlarla ve odalarla birbirinden ayrılmıştır

KADIOĞLU MEDRESESİ

Tuğrul Şah Camiinin kıble tarafında bulunan tek katlı ve avlulu bir Osmanlı Medresesidir.Medrese 1725 senesinde yapılmıştır.

İKLİM ŞARTLARI

Orta Çoruh Havzasında bulunan Çamlıkaya,İspir Mer­kez,ve bunlara bağlı köylerin iklim şartları ile Kırık nahiyesi ve köylerinin yerleştiği Yukarı Çoruh havzasının iklim şartları çok büyük farklılıklar gösterir. Orta Çoruh havzasının denize yakınlığı iklimin genel görünü­şünde müsbet bir etkileme için yeterli görülmesine rağmen yörenin Barhar (Karadeniz) dağ sıraları tarafından denizle ilişiğinin kesilmesi Karadeniz ikliminin müsbet etkilerini azaltmaktadır. Bunun ya­nında Çoruh Havzasının güneyinde uzanan dağlar da yöre ile Doğu Anadolu yüceliğinin sert ikliminin etkisini azaltmaktadır. Bu sebebler orta Çoruh Havzasına ayrı bir iklim özelliği sağlar. Çamlıkayadan yukarıya Bayburt istikametine gidildikçe Çoruh vadisi tabanında ve yamacın alçak kısımlarında hüküm süren yu­muşak iklim şartları sertleşmeye başlar, böylece Doğu Anadolu böl­gesine ulaşılır. Sıcaklık farkları artar ve bu bakımdan karasal iklime yaklaşan bir özellik kazanır. Kırık Nahiyesi ve civarı Doğu Anadolunun en soğuk bölümü üzerin­de bulunduğu için kış mevsimi, yılın yarısından daha uzun bir süre­yi içine alır. Ekim ayında alçalmaya başlayan sıcaklık dereceleri, özellikle Ocak ayında azami dereceye düşer. Kar yağışlı olan bu devre, şiddetli soğuktur ve etkisini nisan ayına kadar sürdürür. Orta Çoruh havzasında ise oluk vadilerin ekime ve dikime mü­sait tabanlarında ne deniz kıyısındaki kadar çok yağışlı deniz iklimi ve ne de Doğu Anadolu yüksek ova ve yaylalarında hüküm süren uzun kış mevsimli kara iklimi görülmez. Nitekim kış mevsiminde Do­ğu Anadolu antisiklonundan gelen soğuk hava kütlesi bu havzada alçalarak föhn karakterinde ılık bir hava akımı husule getirir. ispirde en düşük sıcaklık ortalaması gösteren ay Ocak —4,6 C, en yüksek sıcaklık ortalaması gösteren ay Ağustos 20.1 Cdır. Kırık nahiyesinde ise Ocak ayı ortalaması —7.0 C ve Ağustos ayı ortala­ması 17.1 Cdır. Bölgemizde en fazla yağış mayıs, en az yağış ağustos ayların­da olur. İspirin yıllık ortalama yağış miktarı 410.3 mm dir. Kırık na­hiyesinde en fazla kar kalınlığı Ocak ayında görülmektedir ve orta­lama 70 cm civarındadır. Genellikle kar yağışı ekim ayı sonlarında başlar ve mayıs ayında tamamen kalkar. İspir bölgesinde bariz rüzgar yönü kuzeybatıdır ve bu yönden karayel eser. Bu hakim rüzgarın yıl içerisinde estiği günlerin ortalaması 235 gündür. Batı rüzgarı karayeli takip eder. Batı rüzgarı da yılda 85 gün, güneydoğu rüzgarı 26 gün, lodos da ancak 15 gün eser. Kuzeydoğu (poyraz) rüzgarı diğerlerine nazaran çok az esmek­tedir.

İLÇENİN GENEL DURUMU :

Toplam Nüfusu: 30.260
Şehir Nüfusu: 11.244
Köy Sayısı: 88
Yüzölçümü(km2): 2.100
İl'e uzaklığı (km): 137

İSPİR BELEDİYESİ

Aşağı mahalle
A. Özboğa Mahallesi
Çamlıca Mahallesi
Çiçekli Mahallesi
Gaziler Mahallesi
Güllübağ Mahallesi
Gülhas Mahallesi
İkisu Mahallesi
Kavaklı Mahallesi
Yukarı mahalle
Y. Özbağ Mahallesi
ÇAMLIKAYA BELDESİ
Çamlıkaya Mahallesi
MADEM KÖPRÜ BELDESİ
Elmalı Mahallesi
Elmalı bağlar Mahallesi
Maden Mahallesi
Merkez Mahallesi
Meydanlı Mahallesi
Yeni mahalle

KÖYLERİ

Ahlatlı
Akgüney
Akpınar
Akseki
Aksu
Aktaş
Alacabük
Araköy
Ardışlı
Armutlu
Aşağıfındıklı
Atatürküten
Avcıköy Bademli
Bahçeli
Başçeşme
Başköy
Başpınar
Bostancı
Bozan
Cankurtaran
Cibali
Çakmaklı
Çatakkaya
Çayırbaşı
Çayırözü
Değirmendere
Değirmenli
Demirbilek
Demirkaya
Devedağı
Duruköy
Düzköy
Geçitağzı
Göçköy
Gölyurt
Gündoğdu
Güney-Bucak Merkezi
Halilpaşa
Irmakköy
İncesu
İyidere
Karahan
Karakale
Karakamış
Karakaya
Karaseydi
Kavaklı
Kaynakbaşı
Kırık
Kızılhasan
Kirazlı
Koçköy
Köprüköy
Kümetaş
Leylekköy
Mescitli
Moryayla
Mülkköy
Numanpaşa
Ortaköy
Ortaören
Özlüce
Öztoprak
Petekli Köy
Pınarlı
Sandıklı
Sırakonak
Soğuksu
Şenköy
Taşbaşı
Taşlıca
Tekpınar
Tepecik
Ulubel
Ulutaş
Üzümbağı
Yadigöl
Yağlı
Yaylacık
Yedigöze
Yeşiltepe
Yeşilyurt
Yıldıztepe
Yukarıfındıklı
Yukarıözbağ
Yunusköy
Zeyrek

İLÇELERİMİZ Merkez

Aşkale
Çat
Hınıs
Horasan
Ilıca
İspir
Karaçoban
Karayazı
Köprüköy
Narman
Oltu
Olur
Pasinler
Pazaryolu
Şenkaya
Tekman
Tortum
Uzundere